نکته 1) به موجب ماده 200 قانون مدنی اشتباه زمانی موجب عدم نفوذ معامله است که مربوط به خود موضوع معامله باشد، یعنی اشتباه در اوصاف، زمانی موجب عدم نفوذ معامله است که دو طرف معامله آن وصف را وصف اساسی معامله بدانند. در نتیجه اشتباه در اوصاف و ویژگی های فرعی و غیر مهم مورد معامله، خللی بر عقد وارد نمی کند.
نکته 2) حقوق مدنی ایران، تدلیس را جزء عیوب رضا به شمار نیاورده است ولی چنانچه تدلیس منجر به وقوع اشتباه شود اراده را معیوب کرده و حسب مورد موجب بطلان یا عدم نفوذ معامله می گردد.
نکته 3) طبق ماده 201 قانون مدنی، اشتباه در شخص طرف معامله اگر شخصیت او علت عمده و اصلی عقد نباشد مخلّ عقد نیست.
نکته 4) اشتباه در اوصاف غیر اساسی مورد معامله، موجب بطلان عقد نمی شود.
نکته 5) اشتباه در ماهیت مورد معامله باعث می شود عقدی که یک طرف به آن رضایت می دهد همانی نباشد که دیگری اراده کرده است در نتیجه معامله باطل باشد مثلاً موجب، فروش کتابی را انشاء کند و مخاطب، خرید خودرویی را قبول نماید.
نکته 6) عبارت «خود موضوع عقد» در ماده200 قانون مدنی یعنی وصف اساسی مورد معامله.
نکته 7) اشتباه در ارزش مورد معامله، باعث بطلان عقد نمی شود.
نکته 8) اشتباه در جهت معامله(داعی= انگیزه)، مخلّ عقد نیست.
نکته 9) اشتباه در علت معامله(علت تعهد─ جهت تعهد)، موجب بطلان معامله می گردد.
نکته 10) جهت (علت) تعهد امری نوعی است و در معاملات مشابه، یکسان است.
نکته 11) اگر وصف اساسی، فقط در تصور یکی از طرفین باشد و در مورد آن توافقی صورت نگرفته باشد اشتباه درآن باطل‌کننده عقد نیست.
نکته 12) تصور یک وصف مهم، توسط یکی از طرفین بدون اینکه در مورد آن توافقی صورت بگیرد اگر خلاف واقع در آید موجب قابل فسخ بودن معامله نمی شود.
نکته 13) منظور از «علت» در عبارت «اگر شخصیت طرف علت عمده عقد باشد معامله باطل است» در ماده 201 قانون مدنی، علت غایی است یعنی آن هدف نهایی و عامل اصلی که او را به طرف انجام معامله سوق داده است.
نکته 14) اگر تدلیس منجر به اشتباه در اوصاف اساسی مورد معامله شود، عقد باطل می گردد.
نکته 15) خیارات فسخ، در معاملات باطل قابلیت اجرا نخواهند داشت بنابراین اگر اشتباه در اوصاف اساسی مورد معامله سبب مغبون شدن یکی از طرفین شود معامله باطل بوده و خیار غبن ثابت نیست.
نکته 16) در ماده 200 قانون مدنی منظور از عبارت اشتباه در «خود موضوع معامله» همان اشتباه در اوصاف اساسی مورد معامله است که با توجه به دیدگاهی که معیار عرفی را معیار تشخیص اوصاف اساسی می داند، از آن به اشتباه در «صورت عرفیه مورد معامله» نیز تعبیر می شود.
نکته 17) هنگامی اشتباه در وصف اساسی منجر به بطلان عقد خواهد شد که وجود وصف مذکور، مورد تراضی و توافق طرفین قرار گرفته باشد و الا اگر وجود وصف اساسی صرفاً در تصور یکی از طرفین به عنوان انگیزه شخصی باشد اشتباه در آن معامله را باطل نمی کند.
نکته 18) اشتباه در ماهیت و نوع عقد، موجب بطلان عقد می گردد.
نکته 19) طبق دیدگاه غالب، معیار تشخیص وصف اساسی، نظر شخصی طرفین است.
نکته 20) اگر تدلیس باعث شود طرف معامله درمورد خود موضوع معامله یعنی وصف اساسی مورد معامله، دچار اشتباه شود معامله باطل است.
نکته 21) بر اساس ماده 200 قانون مدنی، اشتباه در ماهیت مورد معامله که از آن به اشتباه در خود موضوع معامله یا وصف اساسی مورد معامله نیز تعبیر می شود، موجب باطل شدن معامله می شود.
نکته 22) انگیزه طرفین از معامله هر چه باشد مادامی که مورد توافق طرفین قرار نگیرد تأثیری بر عقد نخواهد داشت مگر اینکه نامشروع باشد و به آن تصریح کنند(ماده 217 قانون مدنی).
نکته 23) با توجه به ماده 201 قانون مدنی، اشتباه در شخص طرف معامله در صورتی مبطل معامله خواهد بود که شخصیت طرف علت عمده عقد باشد و الاّ اشتباه مزبور هیچ اثری بر معامله نخواهد گذاشت.
نکته 24) در عقود تبرعی(رایگان) معمولاً شخصیت طرف علت عمده عقد است بنابراین اشتباه در آن موجب باطل شدن معامله است.
نکته 25) در فرض تحقق اشتباه در شخصیت طرف معامله ای که شخصیت او علت عمده عقد نیست، طبق ماده 201 قانون مدنی، معامله صحیح بوده و در صورت فوت معامل، اختلاف وراث، در سرنوشت معامله بی تأثیر است؛ همچنین است در صورتی که شخصیت طرف مقابل علت عمده عقد باشد معامله باطل بوده و اختلاف ورثه بی تأثیر است.
نکته 26) اشتباه در اوصاف مهم (غیر اساسی) اگر ضمناً یا به طور صریح مورد تراضی قرار گرفته باشد برای شخصی که اشتباه کرده است حق فسخ ایجاد می کند.
نکته 27) اوصاف و ویژگی های مورد معامله به سه گروه تقسیم شده اند:
1. وصف اساسی 2. اوصاف مهم غیر اساسی 3. اوصاف غیر مهم
وصف اساسی یا وصف جانشین ذات، وصفی است که در ماده 200 از آن به عنوان خود موضوع معامله یاد شده است. اشتباه در این وصف موجب بطلان عقد است، به شرط آنکه وصف مورد نظر به طور صریح یا ضمنی وارد قلمرو تراضی و قرارداد طرفین شده باشد.
اشتباه در اوصاف مهم غیر اساسی برای شخصی که دچار اشتباه شده است، خیار فسخ ایجاد می کند مشروط بر اینکه وصف مورد اشتباه داخل در تراضی طرفین شده باشد.
نکته 28) اشتباه در اوصاف غیر مهم، تأثیری بر عقد نخواهد گذاشت.
نکته 29) مراد از وصف ذاتی همان وصف اساسی مورد معامله است که اشتباه در آن باعث بطلان عقد می شود.
نکته 30) اشتباه در وصف اساسی هنگامی موجب بطلان معامله می گردد که وارد قلمرو تراضی شده و مورد توافق دو طرف قرار بگیرد.
نکته 31) در حقوق ایران، اشتباه در انعقاد قرارداد گاهی باطل کننده عقد است مانند اشتباه در «نوع عقد» یا اشتباه در «اوصاف اساسی موضوع عقد»؛ گاهی موجب عدم نفوذ عقد است مانند اشتباه در «سِمت طرف عقد»(موضوع ماده 255 قانون مدنی)؛ گاهی موجد حق خیار فسخ است مانند اشتباه در «اوصاف غیر اساسی» ای که مورد توافق طرفین واقع شده است(موضوع ماده 410 قانون مدنی) و گاهی بی تأثیر است مثل اشتباه در «جهت معامله».
نکته 32) اشتباه در وصف اساسی موجب باطل شدن عقد است به شرطی که وصف مذکور مورد تراضی و توافق طرفین قرار گرفته باشد؛ اشتباه در اوصاف غیر اساسی اگر وارد قلمرو تراضی شده باشد سبب ایجاد خیار فسخ می گردد و الا هیچ خللی به صحت و اعتبار معامله وارد نمی آورند.
نکته 33) اگر اوصاف در قرارداد ذکر شود و معلوم شود فاقد آن است؛ در صورت اساسی بودن اوصاف مذکور، معامله باطل است و در صورت غیر اساسی بودن آنها، معامله قابل فسخ است.
نکته 34) علامت تجاری در مورد اجناسی مثل ساعت، وصف اساسی به حساب می آید که اشتباه در آن موجب بطلان معامله است(ماده 200 ماده مدنی).
نکته 35) اشتباه در ارزش مورد معامله باعث بطلان عقد نمی شود، بلکه اگر شرایط معامله غبنی را داشته باشد مغبون حق فسخ پیدا می کند.
نکته 36) اشتباه در ارزش مورد معامله، در صورت اجتماع سایر شرایط قانونی برای طرفی که دچار اشتباه شده است به موجب ماده 416 قانون مدنی خیار غبن ایجاد می کند.
نکته 37) بر اساس ماده 7 قانون پیش فروش ساختمان مصوب 1389،چنانچه مساحت بنا بیش از پنج درصد زیر بنای مقرر در قرارداد باشد صرفاً خریدار حق فسخ قرارداد را دارد.
نکته 38) اشتباه در «صفت جانشین ذات» موجب بطلان عقد است.
نکته 39) صرف تصور اشتباه درباره شخصیت طرف مقابل بدون توافق و تراضی در این مورد، مخلّ عقد نمی باشد.
نکته 40) اشتباه در «جنس موضوع معامله» یکی از مصادیق اشتباه در «خود موضوع معامله» بوده و بر اساس ماده 200 قانون مدنی موجب بطلان معامله می گردد.
نکته 41) اشتباه در وصف اساسی همسر حتی اگر (وصف مذکور) شرط شده باشد موجب بطلان نکاح نیست بلکه برای طرفی که اشتباه کرده خیار فسخ ایجاد می کند.
نکته 42) اوصاف غیر اساسی مورد معامله چنانچه داخل در قلمرو تراضی طرفین گردد اگر مورد اشتباه قرار گیرد برای کسی که اشتباه کرده است حق فسخ ایجاد می کند(ماده 235 قانون مدنی).
نکته 43) در عبارت «رضای حاصل در نتیجه اشتباه یا اکراه موجب نفوذ معامله نیست»؛ منظور از «موجب نفوذ معامله نیست»، در رابطه با اشتباه، بطلان معامله است و در رابطه با اکراه، غیر نافذ بودن معامله اکراهی.
نکته 44) اشتباه در شخصیت طرف قرارداد در عقود تبرعی و رایگان، موجب بطلان معامله می شود.
نکته 45)اشتباه در 4 مورد موجب بطلان معامله می شود:
1. اشتباه در نوع یا ماهیت عقد
2. اشتباه در مورد عقد یا مورد معامله(موضوع ماده 194 قانون مدنی)
3. اشتباه در خود موضوع معامله یا وصف جوهری یا ذاتی مورد معامله(موضوع ماده 200 و ماده 353 قانون مدنی)
4. اشتباه در شخص معامله که شخصیت او علت عمده عقد باشد(ماده 201 قانون مدنی).
نکته 46) اشتباه در اغراض و انگیزه‌ها و نیت‌های خصوصی اشخاص، تا زمانی که وارد قلمروی تراضی طرفین عقد واقع نشده است، اثر حقوقی ندارد. نه تنها موجب بطلان عقد نیست بلکه به مشتبه نیز حق فسخ نمی‌دهد.
